Het was het jaar waarin we tussen Sinterklaas en Kerst de zoveelste crisis in de asielopvang meemaakten, die – net als de vorige keren – uit de hand liep in Ter Apel. En de schokkend onverschillige reacties daarop in Den Haag en de rest van het land.

Of liever gezegd: het gebrek daaraan

Het was het jaar waarin het rapport ‘Elke regio telt’ verscheen, dat zichtbaar maakte dat de kloof tussen Randstad en regio als gevolg van tientallen jaren rijksbeleid zo langzamerhand bijna onoverbrugbaar is geworden.

En het was het jaar waarin twee verkiezingen waren. Eén geplande en één veroorzaakt door een kabinetscrisis vlak voor de zomer. Verkiezingsuitslagen waarin het ongenoegen van grote groepen van de bevolking tot uiting kwam in nooit eerder vertoonde verschuivingen van de zetelaantallen.

De verbindende schakel tussen al deze verhalen (en nog meer) is: respect. Of liever gezegd: het gebrek daaraan.

Verkiezingsuitslagen

2023 was een verkiezingsjaar. De Statenverkiezingen in maart waren gepland. De politieke aardverschuiving die daarin plaatsvond, was het niet. De BBB, die slechts één zetel in de Tweede Kamer had, werd schijnbaar ‘uit het niets’ de grootste partij in de Provinciale Staten in alle provincies. Nog nooit eerder was een politieke partij in alle provincies de grootste.

De Tweede Kamerverkiezingen waren niet gepland. Maar onmiddellijk na de voor de regeringspartijen desastreus verlopen Statenverkiezingen (waarbij voor hen de penibele positie in de Eerste Kamer nog ingewikkelder werd), werd getwijfeld aan het voortbestaan van het kabinet.

Begin juli barstte de bom. De regeringspartijen konden het niet eens worden over het asielbeleid. De val van het kabinet leidde tot nieuwe verkiezingen in november. Bij die verkiezingen werd de PVV de verrassende winnaar en de grootste partij. Sindsdien wordt gepraat over de totstandkoming van een nieuw kabinet.

Wat was de oorzaak van deze enorme verschuivingen? De campagne voor de Statenverkiezingen werd gedomineerd door de politieke impasse rond stikstof. Maar er speelt meer. Het woord ‘dedain’viel regelmatig in uitingen van prominente BBB’ers.  En Ipsos peilde na de verkiezingen dat stikstof voor BBB-stemmers niet belangrijker was geweest dan thema’s als inflatie, de wooncrisis of de asielcrisis. ‘Stikstof was hierin het stokpaardje, maar het politieke wantrouwen van stemmers speelt ook een rol.’

Het gevoel dat je mening er niet toe doet. Dat 'ze' niet luisteren.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen in november gaven bijna 2,5 miljoen Nederlanders hun stem aan de PVV, die daarmee de grootste partij werd. De analyses van die uitslag gaan door tot op de huidige dag.[iii] En ongetwijfeld zijn er geen twee PVV-stemmers gelijk. Maar vast staat dat het ook hier voortkomt uit ongenoegen en zorg. Migratie was sinds de val van het kabinet een centraal thema geworden. En de PVV verbond deze problemen met de problemen in de zorg, de woningmarkt en culturele veranderingen. Met het gevoel dat ‘Nederlanders het nakijken hebben’.

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid laat in het recente rapport ‘Grip. Het maatschappelijk belang van persoonlijke controle’ zien dat onzekerheid en een gebrek aan grip op je eigen leven leidt tot maatschappelijk onbehagen en beelden en overtuigingen die op gespannen voet kunnen staan met de democratische rechtsstaat.

Dat gevoel is niet nieuw. In de Atlas van afgehaakt Nederland (2021) laten René Cuperus en Josse de Voogd zien hoe verschillen in opleiding, inkomen en gezondheid samenhangen met verschillen in wat mensen belangrijk vinden en hoe ze stemmen. Vertrouwen in de politiek (en andere instituties) is niet gelijk verdeeld over het land. De kloof tussen hoog en laagopgeleid is enorm.

De verkiezingsuitslagen bevestigden een vertrouwd beeld. Dat van een al lang levend maatschappelijk ongenoegen. Het gevoel dat je mening er niet toe doet. Dat ‘ze’ niet luisteren. Gebrek aan respect.

• Kop d’r veur! Nederland als Volkshuis – HJ Schoo-Lezing, op boerburgerbeweging.nl
•  Politiek met Sjoerd - Wie is de BBB-stemmer?, op ipsos.com
•  Dit is wat PVV-stemmer van Geert Wilders verwacht: ‘Ik wil eerst een asielstop’, op ad.nl
•  Vooral nativisme verklaring voor verkiezingswinst PVV, op uu.nl
• Grip. Het maatschappelijk belang van persoonlijke controle, op wrr.nl

Groningers boven gas?

2023 was het jaar dat ongeveer begon met het langverwachte rapport 'Groningers boven gas', van de parlementaire enquêtecommissie. Tijdens de presentatie in Zeerijp lichtte commissievoorzitter Tom van der Lee de snoeiharde conclusies van het rapport toe: 'De belangen van de Groningers zijn structureel genegeerd bij de aardgaswinning in Groningen, met voor hen rampzalige gevolgen', aldus de commissie. ‘De provincie voelt zich vaak een soort wingewest, en de commissie stelt vast dat dat gevoel op feiten is gebaseerd.’

Daarna volgde een Kamerdebat over het rapport. En kwam het kabinet met een reactie, die bestond uit een pakket maatregelen. Een pakket, Nij Begun heet het, waar de regio veel ideeën voor aandroeg. Ideeën die ook de politieke partijen van ons kregen voordat zij met elkaar in debat gingen over het enquêterapport.

Nu we de kabinetsreactie kennen, weten we dat lang niet al onze voorstellen zijn overgenomen door het kabinet. En ook het bedrag dat het kabinet voor Groningen uittrekt, is stukken lager dan waar we op uit waren. ‘Zo los je geen ereschuld in’, was ons commentaar. En voor iedereen die denkt dat het nu klaar is: ‘Nij Begun’ bevat nog zoveel onuitgewerkte voorstellen, dat er nog eindeloos veel overleg nodig is, voordat de inwoners van onze provincie er überhaupt iets van merken.

Pech voor degenen die daar wonen

Want de praktijk is anders. De praktijk laat tot de huidige dag zien dat te veel mensen langdurig zitten te wachten op de afhandeling van hun (complexe) schade en op duidelijkheid over de versterking van hun huis. De praktijk is er een waarin veel verschillende regelingen leiden tot onbegrijpelijke en vervreemdende verschillen tussen inwoners van hetzelfde dorp.

Het in oktober verschenen rapport van de commissie Van Geel beschrijft het probleem: ‘In de afgelopen jaren zijn beleid en regelgeving vaak veranderd. Die veranderingen zijn verklaarbaar en berusten veelal op goede intenties. Maar de commissie stelt ook vast dat de overheid daardoor zélf verschillen heeft gecreëerd of deze heeft vergroot.’ Volgens de commissie heeft het ‘ontbroken aan de benodigde evenredigheid en dienstbaarheid.’

Het Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen beschrijft in een afrondend boek dat eind november verscheen hoe de schade aan het welzijn van bewoners vooral komt door de manier waarop de NAM en de overheid zijn omgegaan met schade, onveiligheid en de belangen van de mensen die er wonen. Deze ‘lange en droevige geschiedenis’ maakt begrijpelijk ‘dat het vertrouwen in de overheid in Groningen veel lager is dan elders in Nederland. Hoewel de recente kabinetsmaatregelen (…) de indruk wekken dat er een keerpunt is bereikt, blijft deze positieve verandering achter de voordeur van bewoners nog grotendeels onopgemerkt.’

Niemand heeft ervoor gekozen dat de aarde onder zijn huis ging trillen. Om wakker te liggen van de vraag of je nog wel in je huis kan blijven wonen. Om veel te lang te wachten, al dan niet in een tijdelijke woning. Dat was allemaal het gevolg van gaswinning, die Nederland grote welvaart opleverde. Maar wie de pech had boven de gasbel te wonen, werd opgezadeld met schadeherstel en versterking. Niemand kiest ervoor om het kostbaarste wat hij heeft – tijd – te steken in de nare effecten van gaswinning.

Groningen ligt ver weg. Als Haagse politici het hebben over ‘de Groningers’, gaan bij ons alle alarmbellen af. De distantie zit in het lidwoord. Alsof het een andere mensensoort is. Maar Nederland heeft het een deel van zijn inwoners aangedaan. Uit desinteresse. ‘Pech voor degenen die daar wonen’, zo typeerde het kennisplatform de houding van de rest van het land.

En zo bezien zijn vervreemdende regels en gebrek aan dienstbaarheid geen toeval, maar het gevolg van een gebrek aan respect.

•  Rapport parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen, op tweedekamer.nl
• Kamerbrief over Nij begun: op weg naar erkenning, herstel en perspectief, op rijksoverheid.nl

Ter Apel

2023 was het jaar van een nieuwe opvangcrisis rond Ter Apel. Die kwam niet onverwacht. Deze keer niet in de zomer, maar rond sinterklaas. Eind november verbleven tussen de 2.400 en 2.500 mensen in ‘Ter Apel’, terwijl de absolute bovengrens op 2.000 ligt. Rapporten van de GGD en de Inspectie Justitie en Veiligheid lieten aan duidelijkheid niets te wensen over:  Ongezond, onveilig, onhoudbaar.

In buurgemeente Stadskanaal werd in de sneeuw een tent gebouwd, om de mensen die vaak dagenlang in wachtruimtes overnachten tenminste een slaapplaats te bieden. De stad Groningen regelde een studentencomplex. En weer was er de emotie dat dit nodig was om een einde te maken aan toestanden die we onveilig, onhygiënisch en inhumaan vonden. Kwaad waren we dat een groot deel van bestuurlijk Nederland de andere kant opkeek. We deden een dringend beroep op het Rijk en de andere Nederlandse gemeenten om hun verantwoordelijkheid te nemen. Met beperkt succes. Een prominent Haags gemeenteraadslid vreest na het huisvesten van honderd (!) asielzoekers in een hotel in Kijkduin dat Den Haag verandert in een ‘Ter Apel aan de Noordzee.’ Dat is kennelijk erger dan een Ter Apel in Ter Apel.

Gesol met kwetsbare mensen. En Ter Apel zit in de ellende.

De crisis in Ter Apel is geen asielcrisis, maar een opvangcrisis. Als alle Nederlandse gemeenten gewoon hun verantwoordelijkheid zouden nemen, 15.000 statushouders aan een woning zouden helpen (minder dan een duizendste van de bevolking) en mee zouden werken aan het creëren van voldoende opvang voor asielzoekers, dan zou het probleem niet bestaan. Als Nederland meer aanmeldcentra zou hebben (zoals vaak is beloofd) dan Ter Apel alleen, dan zou dat een enorm verschil maken.

Maar als politiek bestuurders kiezen voor de omgekeerde rol, de onrust aanwakkeren, bezwaar maken tegen vluchtelingen tussen de badgasten, dan wordt het vanzelf een bende in Ter Apel.

De climax kwam bij bij het Kamerdebat over de formatie. Als een duveltje uit een doosje was er ineens de motie Yesilgöz, waarin de Tweede Kamer een ‘pas op de plaats’ wenste bij de behandeling en de uitvoering van de Spreidingswet. De motie leidde tot emotie en commotie. Ze werd een beetje vertimmerd. En vervolgens aangenomen. De Tweede Kamer wil niet dat vluchtelingen evenredig worden verspreid over het land. En trekt dus de handen af van Ter Apel.

Gesol met kwetsbare mensen. En Ter Apel zit in de ellende. ‘Pech voor degenen die daar wonen’? Daar ziet het naar uit. Opnieuw getuigt het van weinig respect.

•  Methadongebruik en gevaar voor infectieziekten: GGD-rapport laat schokkend beeld zien over situatie azc Ter Apel, op avrotros.nl
•  Kijkduin woedend over asielopvang: ‘Wordt door de strot geduwd’, op wnl.tv

Elke regio telt

2023 was het jaar waarin korte metten werd gemaakt met de mythe dat investeringen in de Randstad vanzelf positief doorwerken in de rest van het land. In maart verscheen het rapport 'Elke regio telt!'.

Het lijkt een beetje op ‘Groningers boven gas’. De analyse hoe het is misgegaan, de fixatie op een verkeerd begrepen rendement, de keuzes ten koste van de positie van onze inwoners: we wisten het al lang.

Wij wisten al dat investeren in sterkere regio's niet leidt tot een positieve verandering in zwakkere regio's. Integendeel, we ervaren al tijden dat de reflex van talloze kabinetten om vooral te investeren in de Randstad, leidt tot verschraling in de regio. Op allerlei gebieden. Minder sociaal-culturele voorzieningen, minder nabije goede zorg, slechter benutte economische potentie, minder blauw op straat - de reeks is eindeloos.

dat de maatschappelijke onvrede over de overheid het grootst is in Groningen

Het beleidsprincipe van het Rijk om dingen sterker te maken die al sterk zijn, leidt niet tot brede welvaart voor alle Nederlanders - in het bijzonder niet in grensregio's als de onze. Dat is een pijnlijke conclusie voor een klein, innovatief en rijk land als Nederland. Een land dat bovendien iedere zeven jaar aangeeft geen middelen vanuit de Europese structuurfondsen te hoeven ontvangen, terwijl juist deze EU-fondsen - bij gebrek aan nationale investeringen - in de onderzochte regio's evident het verschil maken.

Het is oneerlijk om een dichtbevolkte regio het bord te laten leegeten van regio's die minder mensen tellen. Het leidt namelijk tot een land waarin de kansen op een gelukkig leven voor een flink deel worden bepaald door waar je wieg staat. De overheid is ervoor om die ongelijkheid tegen te gaan. Om gelijke kansen te bieden. De praktijk is dat het rijk de verschillen in de afgelopen decennia groter heeft gemaakt.

Veel Groningers staan helemaal onderaan de ladder van de Brede Welvaartsmonitor. Dat wil zeggen: zij hebben de laagste inkomens, minste kansen op werk, de ongezondste leefstijl, persoonlijke gezondheid en welzijn. Voor hen zijn er de minste voorzieningen. In het oostelijk deel van onze provincie is de sociale werkvoorziening de grootste werkgever en relatief veel jongeren zijn aangewezen op jeugdzorg.

Uit onderzoek van hoogleraar Caspar van den Berg en universitair docent Annemarie Kok (RuG), in opdracht van het ministerie van LNV, komt naar voren dat de maatschappelijke onvrede over de overheid het grootst is in Groningen. 'Den Haag vergeet ons, ziet ons niet staan' is een gevoel waarin veel Groningers zich herkennen. Het maatschappelijke ongenoegen was royaal bekend, voordat het in de verkiezingsuitslagen zichtbaar werd.

Het is al lang bekend dat er iets moet veranderen. Er is een fundamentele wijziging nodig in het denken over regio's. We mogen ons niet neerleggen bij het laten voortbestaan van ingrijpende sociaaleconomische problemen. Het is hoog tijd om de kansen te benutten die regio's zoals Noord-Nederland te bieden hebben. In het belang van heel Nederland. Dat dat gebeurt, spreekt niet voor zich. Want niets is zo sterk als de macht der gewoonte.

Respect is ook hier het begin van het antwoord. Het ervaren van serieuze interesse in de opvattingen van alle inwoners. In hun leefomstandigheden. Hun zorgen en ambities. Hun ideeën over de toekomst.

•  Persbericht bij het advies 'Elke regio telt!', op raadopenbaarbestuur.nl
•  Leren van MIRT-investeringen op de kaart, op deltametropool.nl
•  Brief staatssecretaris bij de kabinetsnotitie 'Pieken in de Delta: Gebiedsgerichte economische perspectieven' - Gebiedsgerichte economische perspectieven en Interdepartementaal beleidsonderzoek Regionaal Economisch Beleid, op eumonitor.nl
•  Nieuwe ronde, kleinere kansen, op binnenlandsbestuur.nl
•  KANSENKAART, op kansenkaart.nl
•  Brede-welvaarttrends, op cbs.nl
•  RUG-studie werpt nieuw licht op ‘maatschappelijk onbehagen’ en regionale concentraties daarvan, op rug.nl

Nij begun?

2023 kan met een beetje goede wil het jaar zijn waarin we met z’n allen een ‘nij begun’ maakten. Een nieuw begin, waarin mensen het respect krijgen dat ze verdienen.

De geschiedenis van Nederland in de laatste tweehonderd jaar laat zich lezen als een voortdurende emancipatie. Als een toenemende democratisering. Toenemend respect voor bevolkingsgroepen die tot dat moment te weinig tot hun recht kwamen. Mensen die op de deur bonkten, omdat ze wilden meedoen, kregen een plaats aan tafel. Dat ging altijd gepaard met onrust en spanning, maar per saldo was sprake van vooruitgang.

De grondwetswijziging van Thorbecke in 1848 was een radicale beperking van de macht van de koning. Koning Willem II veranderde in één nacht van een conservatief in een liberaal, uit vrees voor een revolutie. De uitbreiding van het kiesrecht tot algemeen kiesrecht voor mannen én vrouwen in 1919 was het resultaat van politieke stijd. De emancipatie van de protestantse ‘kleine luyden’, de socialisten, de katholieken en de liberalen ging niet altijd zachtzinnig. Ze eisten zeggenschap en dat deden ze zeker niet altijd even gepolijst en aangenaam in de omgang.

Met een beetje geluk is 2023 het begin van een verandering ten goede.

De leerplicht, de schoolstrijd, de toegankelijkheid van het hoger onderwijs voor mensen uit alle sociale klassen: hetzelfde verhaal. De emancipatie van vrouwen en etnische groepen vergde actie. Nooit ging het vanzelf. Maar we boekten als samenleving vooruitgang.

Met een beetje goede wil zijn de grote verschuivingen in de politiek van het afgelopen jaar te zien als de vertaling van het ongenoegen van bevolkingsgroepen die tot nu toe achtergesteld zijn. Die de verliezers waren bij de politieke en economische ontwikkelingen van de afgelopen jaren. Die in de gebieden wonen waar voorzieningen verdwenen. Die boos en gefrustreerd werden door de onbegrijpelijke en vervreemdende bureaucratie waarvan ze afhankelijk waren.

De slachtoffers van de toeslagenaffaire. De mensen die het wachten moe zijn in hun kapotte huizen. De veehouders die niks verkeerd hebben gedaan, maar nu te boek staan als PAS-melders en die ineens merken dat de toekomst van hun bedrijf onzeker is geworden. Al de mensen die hebben ervaren dat de instanties die bedoeld waren om hen te helpen, hen opsloten in een door mensen gemaakt doolhof. Die niet het respect ervaren dat hen toekomt.

Het gebrek aan vertrouwen vindt een uitweg. En in een volwassen democratie als de onze, gebeurt dat via verkiezingen. Met een beetje geluk is 2023 het begin van een verandering ten goede. Van met name Haagse politici die wakker zijn geschopt. En die gemotiveerd zijn om de macht der gewoonte te doorbreken. In de regelzucht. En in de manier waarop ze denken over investeringen buiten de Randstad.

Een nij begun? Dat komt niet vanzelf. Het vergt van alle betrokkenen dat ze willen bijdragen aan een overheid die een geloofwaardig antwoord geeft op de problemen die burgers ervaren. Die transparant is en verantwoording aflegt. Die laat merken dat ze luistert. Die er in alles blijk van geeft de ‘brede welvaart’ van al haar inwoners centraal te stellen. Waar ze ook wonen. Wat hun opleidingsniveau ook is.

Het moet ook. Want het alternatief is een overheid die verlamd blijft in een verscheurd en gepolariseerd land. Het vergt veel respect om de kloof te dichten.

(Deze bijdrage verscheen deze week als het openingsartikel van mijn jaarverslag over 2023, onder de titel 'RESPECT!')
 
Bronnen:

• Caspar van den Berg en Annemarie Kok, ‘Regionaal Maatschappelijk Onbehagen: naar een rechtsstatelijk antwoord op perifeer ressentiment’, Groningen, 2021 
• Commissie Verschillen, ‘Veilig, schadevrij en verduurzaamd’, 13 oktober 2023
• 1 Vandaag, ‘Methadongebruik en gevaar voor infectieziekten: GGD-rapport laat schokkend beeld zien over situatie azc Ter Apel’, 7 december 2023
• Ewald Engelen, ‘Het dedain voor de kiezer is niet meer te harden’, EW, 4 april 2023;
• Sjoerd van Heck, ‘Wie is de BBB-stemmer?’, Ipsos, 1 september 2022 
• Caroline van der Plas, ‘Kop d’r veur! Nederland als Volkshuis’, HJ Schoo-Lezing, 5 september 2023
• Inspectie Justitie en Veiligheid, ‘Brief Onveilige situatie asielopvang Ter Apel’, 7 december 2023
• Inspectie Justitie en Veiligheid: ‘Signaal Inspecties: situatie in Ter Apel uiterst kritiek’, 1 november 2023
• Josse de Voogd en René Cuperus, ‘Atlas van Afgehaakt Nederland’, 17 december 2021
• Kamerbrief over Nij begun: op weg naar erkenning, herstel en perspectief, 25 april 2023
• Evert Meijers, Ton van Rietbergen, ‘Niet wéér een Randstadkabinet’, Geografie.nl, 28 januari 2022
• NPO Radio1, ‘Ophef over opvang asielzoekers Kijkduin: Wij hoeven ze hier niet', 29 november 2023
• Parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen, ‘Groningers boven gas’, 24 februari 2023 
• Tom Postmes e.a., ‘Inzicht in impact. De maatschappelijke gevolgen van de gaswinning en denkrichtingen voor de toekomst.’, 29 november 2023 
• Bastian Ravesteijn, ‘Nieuwe interactieve KansenKaart toont kansenongelijkheid in Nederland’, Erasmus Universiteit Rotterdam, 18 november 2020
• RLI, ROB en RVZ, Advies ‘Elke regio telt, Een nieuwe aanpak van verschillen tussen regio’s’, 27 maart 2023 
• SCP, ‘Brede welvaartstrends’, Uit: Monitor Brede Welvaart, 2022 
• Sociaal Planbureau Groningen, ‘Monitor Brede Welvaart Groningen’, 2023 
• ‘Mona Keizer klaar met dedain van de bovenlaag’, Telegraaf, 9 september 2023
• Simon van Teutem, ‘Nederland: een gaaf land waar kwetsbaren het nakijken hebben’, De Correspondent, 12 april 2022
• WRR, ‘Grip. Het belang van persoonlijke controle’, 30 november 2023