De kerk en het orgel zijn meteen ook omgetoverd in een soort concertzaal 2.0. Met beeld- en geluidsapparatuur, waardoor je waar ook ter wereld kunt luisteren als dit orgel wordt bespeeld. Alsof je er bij bent. Alsof je over de schouder van de organist kunt meekijken. Alsof je zelf speelt. Lang leve de vooruitgang. De techniek staat voor niets!

Hi-tech uit de 18e eeuw

En dat is nu zo, maar ook eeuwen geleden. Toen dit orgel werd gebouwd. Want Albertus Anthoni Hinsz bouwde hier in deze kerk, in 1733, een orgel dat te vergelijken is met wat we nu kennen als een synthesizer. Een instrument waarmee je allerlei andere instrumenten, andere klanken en andere klankkleuren tevoorschijn kunt toveren.

Dit orgel is hi-tech uit de 18e eeuw. En het is om allerlei redenen fascinerend. Kerkgangers in die tijd zagen een hoorden een wonder. Stomverbaasd hoorden ze ineens een bazuin. Of een trompet, een fluit. Of zelfs een 'vox humana'. “Het is een wonder in onze ogen. Wij zien het, maar doorgronden ’t niet”, om eens een psalm te citeren. 

Stomverbaasd hoorden ze ineens een bazuin.

Ach, we weten het wel. Voor de grootste dichtheid aan Romaanse kerken moet je niet naar Florence. Daarvoor moet je naar Groningen. En zo hoef je voor de mooiste orgels van de wereld ook niet ver te reizen (als je in Groningen woont, tenminste). Want Hinsz stond in de traditie van die andere beroemde orgelbouwer: Arp Schnitger. Ze bouwden monumentale orgels in Kampen en Zwolle, in Harlingen en Bolsward. Maar ook hier in Leens, in Midwolda en Uithuizermeeden.

Van alle markten thuis

Leonardo da Vinci beschreef de 'uomo universale'. Een universele mens. Een alleskunner. Ik heb mijn onderzoek nog niet afgerond, maar ik vermoed dat hij daarmee zonder het te weten de orgelbouwers heeft bedoeld. Want daarvoor moest je van alle markten thuis zijn.

Je moest technisch zijn. Natuurkundig. Maar ook een kundige bewerker van hout, metaal en zelfs ivoor. Je moest kunnen berekenen hoe groot een orgel moest zijn. Op deze plek, in deze kerk, met deze vormen. Hoe lang moeten de pijpen worden? Hoeveel lucht heeft het orgel daarvoor nodig? Hoe groot moet de inlaat zijn, en wat betekent dat voor de pedalen?

Natuurlijk moeten orgelbouwers ook muzikaal zijn. Om het orgel na de bouw goed gestemd te krijgen. Om het te intoneren. Om het geluid te mengen, om de verschillende geluiden qua volume op elkaar afgesteld te krijgen.

Opdrachtgevers

Maar het allerbelangrijkste is dit: een orgelbouwer moet kunnen omgaan met opdrachtgevers. Want een orgel laten bouwen, dat deden de welgestelden in die tijd om verschillende redenen. Natuurlijk: ze hoopten op een schat in de hemel. En ze wilden iets moois doen voor de kerk en voor de samenleving.

Maar het ging ook om aanzien. De opdrachtgever van dit orgel was Anna Habina Lewe, douairière Van Starkenborg, de 'collatrix' van de kerk van Leens. Ze woonde even verderop in de Borg Verhildersum en was de weduwe van Edzard Jacob Tjarda van Starkenborg. Een vrouw van aanzien dus. Zij liet met dit orgel zien dat haar kerk het zich kon veroorloven om maar liefst 3.400 gulden uit te geven. In die tijd een beste smak geld! En dan het liefst aan een orgel, dat net even meer toetsen of net even meer registers heeft dan het kerkorgel een paar dorpen verderop. Het orgel was een prestige-object. De wedstrijd was in volle gang.

In die tijd een beste smak geld!

Ik blijf smullen van de prachtige woorden die horen bij orgels. Wat denkt u van 'met getreden wind spelen'? En hoe mooi is het dat een orgel 'gelijkzwevend gestemd' kan zijn? Konden we dat allemaal maar! Ook woorden als rugpositief en vrij pedaal - ik hou ervan. Het boekje bij de CD ga ik met veel plezier lezen. Ik hoop dat veel mensen er veel plezier aan beleven. 

Weer thuis

Het orgel is bijna anderhalf buiten de kerk geweest. Het werd grondig gerestaureerd en is nu weer terug in de Petruskerk. Vandaag wordt het weer overgedragen aan de bevoegde autoriteiten. Niet aan een 'collatrix' deze keer. Gewoon aan de kerkrentmeesters van de Protestantse gemeente Leens – Mensingeweer.

Maar het is klaar. Het orgel. En de techniek eromheen ook. We kunnen er de komende jaren van genieten. Ik steek de loftrompet (vox humana) over iedereen die heeft meegewerkt aan deze restauratie. We hebben een schat uit de geschiedenis weer voor lange tijd veiliggesteld. En toegankelijk gemaakt voor komende generaties.