Aanbeveling of waarschuwing? Voor slechts dertig euro te koop bij tekstopcanvas.nl

Ooit was ik lid van de medezeggenschapsraad van de school van onze kinderen. En iemand die het goed bedoelde, stelde voor dat de school zich voortaan als 'veilige school' zou profileren. Dus... je zoekt een school voor je kind. En je ziet posters met: 'dit is een veilige school'. En ze zeggen erbij dat de school beschikt over een anti- pestprotocol. Wat denk je dan? Hier hebben ze alles netjes voor elkaar? Of: dat is vast niet voor niets. Hier is vast iets gebeurd, toch maar eens wat doorvragen.

Dat is vast niet voor niets. Er is hier vast iets gebeurd…

Ik heb ongeveer hetzelfde gevoel bij een 'Rijksbreed programma Dialoog en Ethiek'. Een conferentie over de geest van de wet in aanwezigheid van de minister, de Nationale ombudsman en de Denker des Vaderlands. En dan nog wel in Groningen… Dat is vast niet voor niets. Er is hier vast iets gebeurd!

Inderdaad. Want hier wordt nog dagelijks bewezen dat de dialoog over ethiek nodig is. Want in Den Haag is het woord 'Groningen' een snelle aanduiding voor veel narigheid. 'Morgen is de hoorzitting Groningen'. Hartelijk welkom dus in een kwestie. De kwestie waarin wij wonen.

Sinds de grote klap bij Huizinge, dit jaar 11 jaar geleden, hebben talloze inwoners van onze provincie ervaren dat de instanties en regelingen die er waren om hen te helpen, zich hebben ontwikkeld tot een door mensen gemaakt doolhof. Waarin ambtenaren (en desnoods ook de landsadvocaat) recht tegenover hen staan.

Schoksgewijs vooruit

Ik neem u mee naar januari 2018. De maand van de zware aardbeving bij Zeerijp. Cynisch genoeg hebben we geleerd dat je vlak na een zware aardbeving in Den Haag tijdelijk iets gedaan kunt krijgen. De nationale pers rukt uit. Ministers vegen hun agenda leeg. En ineens wordt bespreekbaar wat tot dan toe niet kon. Vooruitgang in het gasdossier gaat letterlijk schoksgewijs.

Na veel gedoe spreken we samen met maatschappelijke organisaties en de nieuwe minister, Eric Wiebes, een nieuw schadeprotocol af. De NAM gaat eruit. De staat wordt verantwoordelijk. En ook oude gevallen krijgen een ‘ruimhartig’ aanbod.

En inmiddels kun je in Groningen het woord 'ruimhartig' niet meer zonder levensgevaar uitspreken.

Eind goed, al goed? Nou, nee. Want er is geen oplossing zonder problemen. Heel snel blijkt hoe lastig het is om van dertig kantjes juridisch proza een praktijk te maken die recht doet aan de bedoelingen.

Wat is ruimhartig? We hadden allemaal een prettig idee bij het woord. Over inwoners die tevreden zijn over de royale afhandeling van hun schade. Maar daarna bemoeiden juristen en technici zich ermee. En begon het gemillimeter in de uitvoering. En inmiddels kun je in Groningen het woord 'ruimhartig' niet meer zonder levensgevaar uitspreken.

Vanmorgen geeft het Instituut Mijnbouwschade Groningen een reactie op de aanbevelingen van de Parlementaire Enquêtecommissie. ‘Milder, makkelijker en menselijker’ moet het worden. Dat was inderdaad tot nu toe nog te weinig gelukt. Overheden hebben weinig talent voor de bedoeling. Wie zich moet beroepen op de geest van de wet, heeft het al bijna verloren.

Dilemma: de ereschuld

Hoe komt het eigenlijk, dat de overheid zo slecht is in het inlossen van beloftes? Waardoor stellen we zoveel mensen teleur in onze uitvoeringskracht?

Soms zit het in woordkeus. Laat ik beginnen met een voorspelling. We krijgen opnieuw gedoe over een woord. De Parlementaire Enquêtecommissie constateerde een 'ereschuld' aan Groningen en aan Groningers.

Den Haag, de stad die patent heeft op hypes van één dag

Een ereschuld die is ontstaan door de belangen van onze inwoners systematisch niet serieus te nemen. Door 400 miljard te verdienen ten koste van enkele honderdduizenden Nederlanders die prettig ver weg wonen. Wingewest. Gaskolonie.

Wat is daarop een geloofwaardig antwoord? De ereschuld aan inwoners die mishandeld zijn? De ereschuld aan hun kinderen die opgroeien in een leeggezogen wingewest? En vooral: hoe houden we de aandacht vast van Den Haag, de stad die patent heeft op hypes van één dag. Ik dacht, als ik ergens dit dilemma kan aankaarten, dan is het hier.

Cultuur

Hoe komt het dat de overheid er niet is wanneer je haar nodig hebt? Zijn ambtenaren sadistisch? Zit 'de elite' weer eens 'het volk' te pesten? Ik denk het niet. Niet met opzet.

Maar ‘culture eats strategy for breakfast’. En het zit in onze cultuur dat dat we er verrekte slecht tegen kunnen als iemand misschien geld krijgt waar hij geen recht op heeft. Ruimhartig? We krijgen het niet voor elkaar. Niet in de toeslagenaffaire. Niet bij de schuldhulpverlening. En ook niet bij de gaswinning. Want omdat we zeker willen weten weten dat we elke cent kunnen verantwoorden, besteden we in Groningen met 1300 rijksambtenaren van elke euro 74 cent aan overhead.

Ze doen denken aan die grappige beslisbomen van Katinka Polderman.

Een ander ding is daaraan verwant: de vrees voor ongelijkheid. Niet iedereen heeft hetzelfde nodig, maar we maken niet graag verschil. In volle ernst weigeren ambtenaren schade aan de funderingen van huizen aan te pakken, omdat funderingen in Gouda ook problemen hebben! En u begrijpt het al: dan is het hek van de dam! Precedentwerking. Een opmerkelijke vrees, als je bedenkt hoe weinig rechtszaken worden gewonnen op het gelijkheidsbeginsel.

Ter compensatie maken we hypercomplexe regelingen die in alle situaties moeten voorzien. Ze doen denken aan die grappige beslisbomen van Katinka Polderman. En daarmee doemt de derde hoofdoorzaak op.

Aangeleerd onvermogen

Onze ambtenaren zijn hoger opgeleid dan ooit. We selecteren ze met zorg. Maar we vertrouwen onze goed gekwalificeerde en deskundige professionals niet. Een jonge ambtenaar leert snel dat je je moet terugtrekken binnen de regels. Ruim honderd jaar geleden noemde de Amerikaanse wetenschapper Thorstein Veblen dit fenomeen 'trained incapacity'. Aangeleerd onvermogen. Beschamend dat we er anno 2023 nog steeds zoveel last van hebben. Inwoners door de beslisboom halen. Mensen afvinken. In plaats van ze te helpen.

De geest van de wet zou een klopgeest moeten zijn

Een overheid die naast haar inwoners staat, werkt anders. Die geeft deskundige ambtenaren de ruimte, het mandaat en de middelen om te doen wat nodig is. Los het op en leg later uit. Leg niet de risico’s van schadeherstel en versterking bij inwoners die er niet om hebben gevraagd. Ga eindelijk eens mensen helpen. En ik zeg het de Nationale ombudsman na: laat mensen voorzieningen niet halen. Ga ze brengen.

De geest van de wet zou een klopgeest moeten zijn. Een echte Poltergeist. Die je onrustig maakt en de dagelijkse routine doorbreekt. Ik zou willen dat al die mensen die een ambtseed hebben afgelegd en zijn geworven op hun deskundigheid, worden gestimuleerd om te handelen in de geest van de wet. Te handelen volgens hun morele kompas. En te doen wat hen mooi leek toen ze solliciteerden: de publieke zaak dienen door mensen te helpen. Het zou een bevrijding zijn als een dialoog over ethiek dat als effect heeft.